Yabancı dil olarak Türkçe mi öğreniyorsunuz? Belki de sadece Türkçe dilinin kökenine inip temel mantığıyla ilgili bilgilerinizi tazelemek istiyorsunuz. Sebebiniz her ne olursa olsun, Türkçe dil bilgisinin temellerini keşfetmek için doğru yerdesiniz.
Türkçe Dil Bilgisine Giriş: Temel Kurallar
“muvaffakiyetsizleştiricileştiriveremeyebileceklerimizdenmişsinizcesine” Türkçedeki en uzun kelimedir. Türkçe, rekorlara imza atabilecek bu başarısını sondan eklemeli bir dil olmasına borçludur.
Sondan eklemeli dil demek, sözcük köklerinin değişmeden kaldığı, ancak sonlarına ekler eklenerek yeni anlamlar ve işlevler kazandırıldığı bir dil türü demektir. Bu tür dillerde her bir ek, kelimenin anlamını veya yapısını değiştirir. Türkçe, Fince, Japonca gibi diller bu gruba dahildir.
Eğlenceli bilgi: Türkçe, Japonca ile aynı dil ailesindendir. Fince ve Estonca ile ise akrabadır.
Eklemeli dil mantığına şöyle bir örnek verebiliriz: İngilizcede araba “car” demek. Eğer bu söz konusu araba, “ben” kişisine aitse “my car” demek, yani araba kelimesinin başına “my” eklemek yeterlidir. Ancak Türkçede bunu yapmak için “araba” kelimesine iyelik eki eklemek yani “arabam” demek gerekir. Tabii ki de, başında opsiyonel bir “benim” sözcüğü kullanılabilir.
Bu Türkçe dil bilgisi kuralları ve bu upuzun kelime sizi hiç korkutmasın. Bir kez Türkçenin ses uyumu ve gramer mantığını çözdünüz mü, gerisi çorap söküğü gibi gelecek.
Şimdi gelelim Türkçe öğrenme rehberimize. Her şey sırasıyla… Dil Bilgisi 101 dersimize başlamadan önce bu dilin kurallarının kimler tarafından belirlendiğine bakalım.
Türk Dil Kurumu
Türk Dil Kurumu, 1932 yılında, Türkiye’nin de kurucusu olan Mustafa Kemal Atatürk tarafından kurulmuştur. Bu kurum; Türk dilini düzenlemek, bu dil üzerine çeşitli araştırmalar yapmak ve çeşitli yayınlar basmaktan sorumludur. Türkiye İş Kurumu gibi köklü bir devlet kurumudur.
Türkçeyi bana göre oldukça ilginç bir dil yapan temel noktalardan biri şu: Türkçe yüzyıllar yaşında köklü bir dil olsa da Latin harflerine Cumhuriyetin kurulmasıyla geçti.
Bundan önce Osmanlı’da Türkçe konuşuluyor ama Farsça ve Arapça karışık bir alfabe kullanılıyordu. O dönemden kalan nadir paralarda bu alfabeyle yazılan yazılara rastlayabilirsiniz.
Bu da dilin diğer diller ile çok fazla etkileşime girmesine sebep oldu. Tıpkı Türk mutfağının tarihinden dolayı yıllar içinde uluslararası yemeklerle etkileşime girmesi gibi.
Dil reformu ve dilin Latin harflerine geçişi konusunda TDK büyük bir rol üstlendi. Evet, Türkçenin yazı dili ve kuralları yıllar içinde değişikliğe uğradı. Ancak günümüzde halk arasındaki “TDK sürekli kural değiştiriyor.” söylentisi geçersiz durumda. Yani, Türk dili için Türk lirasından daha az değişime uğradı desek yalan olmaz.
Türkçe dil kuralları TDK tarafından uzun yıllardır değiştirilmedi. Çok uzun bir aradan sonra TDK ilk defa 2023 yılında değişiklik yaptı. Bu da Türkçe sözlükteki birkaç adet kelimenin yazımı değiştirmekten ibaretti.
Hatta TDK’nın şapkalı harflerle ilgili kural değişikliği yaptığına yönelik söylentiler o kadar büyüdü ki, TDK nihayetinde bununla ilgili resmi bir açıklama yapmak zorunda kaldı.
Aslında gerçek şu ki şapkalı harfler hiç kalkmadı… Yine de günümüzde resmi yazışmalarda bile Türkler şapkalı harf kullanmamayı tercih edebiliyor.
Yani bu modası geçmiş şapkalar sizi hiç korkutmasın, kullanılmasalar dahi yazılanlar gayet anlaşılabiliyor. Türkçe dilinin uçsuz bucaksız esnekliği konusunda bu sadece örneklerden bir tanesi.
Özellikle yazım konusunda Türkçe, dikkat isteyen narin bir dil. Aradığımız cevaplar ise Türk Dil Kurumunda. Hemen bir örnek verelim: “Dil bilgisi” sıklıkla yanlış yazılır. Ana dili Türkçe olan birçok kişi arada boşluk olmadan “dilbilgisi” yazma eğilimindedir. Ama aslında doğrusu boşlukludur.
Temel Kurallar
Türkçenin temel kurallarını bana -birkaç dil bilen bir dil bilimciye- soracak olursanız şunu derim: Türkçenin temel kuralı kuralsız olması.
Evet, gramer açısından bu dil düzenle oluşturulmuş çok sayıda kurala sahiptir. Bu kuralları bilmek ise esansiyeldir. Ama genel olarak bu dil istisnalar ve kuralsızlıklarda doludur. Gelin, birlikte Türkçenin en temel kuralına bakalım: Türkçede kurallı bir cümlede özne başta, fiil ise sonda yer alır.
Oldukça temel bir kural. Türkçe birçok dilin aksine cümledeki fiiline en son yer veren bir dil. Ama aynı zamanda özneyi veya fiili cümle içerisinde nereye koyarsanız koyun neredeyse daima anlaşılabileceğiniz bir dildir.
Devrik cümle konusunda Türkçe kadar özgürlüğe sahip başka bir dil görmedim. Bunu hemen bir örnekle gösterelim.
Türkçe’de Esnek Cümleler
Şu cümlelerin hepsi aynı kelimelere ve anlama sahip, her Türk tarafından anlaşılabilecek ve her biri sıklıkla kullanılabilecek cümlelerdir:
- Bugün markete gittim.
- Markete bugün gittim.
- Gittim markete bugün.
- Markete gittim bugün.
- Bugün gittim markete.
O yüzden benim asıl tavsiyem, özellikle sonradan Türkçe öğrenenler için, her şeyi bir kenara bırakmak ve bu dile fiil çekimleri ile ses uyumunu öğrenerek başlamaktır. Bunu öğrenirseniz mekanizmayı çözdünüz, geriye sadece eğlencesi kaldı demektir.
Fiil Çekimi ve Cümle Yapısı
Kipler
Kip için çekimli fiil kategorisi diyebiliriz. İngilizce karşılığı için “tense” denilebilir. Türkçede kipler iki gruba ayrılır:
- Haber kipleri
- Dilek kipleri
Bu yazımızın Türkçe Dil Bilgisi Başlangıç dersi olduğunu göz önünde bulundurarak sadece haber kiplerine bakacağız. Dilek kipleri daha ileri aşamada Türkçe öğrenen yabancılar içindir.
Haber kipleri
Bir olay var, oldu veya olacak, ve siz bunu haber vermek istiyorsunuz. İşte burada devreye haber kipleri girer. Türkçede dört adet haber kipi bulunur:
- Geniş zaman
- Şimdiki zaman
- Gelecek zaman
- Geçmiş zaman
- Görülen geçmiş zaman
- Öğrenilen geçmiş zaman
Kiplerdeki asıl mücadele, ses uyumuna uygun olarak ekleri getirmektir. Onun haricinde kiplerin kuralları oldukça basittir. Öyleyse başlayalım.
1. Geniş zaman
Geniş zaman, zamansız bir eylemi haber eder. Kişinin her zaman yaptığı olayları ifade etmek için kullandığı kiptir. İngilizcede “I do” diyen kişi Türkçede geniş zaman ile “Yaparım” der.
Bu kipin formulü şöyledir:
Fiilin kökü + Geniş zaman eki (-[e]r, -[a]r, -[ü]r, [u]r) + İyelik (kişi) eki
Not: Bu kipte iyelik (kişi) ekleri daima “ı” veya “i” harfi ile oluşturulur.
Örnek tablolar:
| Ben | yap | [a]r | ım |
| Sen | sın | ||
| O | – | ||
| Biz | ız | ||
| Siz | sınız | ||
| Onlar | lar |
Mesela, kişi kendi yaptığı eylemden bahsediyorsa, tabloda gösterildiği gibi, “Yaparım.” demesi yeterlidir. Haydi, diğer şahıslara göre de siz söyleyin.
| Ben | söyle | [e]r | im |
|---|---|---|---|
| Sen | sin | ||
| O | – | ||
| Biz | iz | ||
| Siz | siniz | ||
| Onlar | ler |
“Söyle” fiili zaten sesli bir harf olan “e” ile bittiği için sonuna sadece “r” getirmemiz yeterli oldu. Ama bu kez de iyelik ekleri “ı” değil de “i” içeren eklerden ibaret.
2. Şimdiki zaman
Şimdiki zaman, şu anda yapılan ya da devam eden bir eylemi haber eder. İngilizce’deki “I am doing” karşılığıdır ve Türkçede “-yor” ekiyle yapılır.
Bu kipin formülü şöyledir:
Fiilin kökü + Şimdiki zaman eki ([ı], [i], [u], [ü] -yor) + İyelik (kişi) eki
Not: Bu kipte iyelik (kişi) ekleri daima “u” harfi ile oluşturulur.
Örnek tablo:
| Ben | yap | [ı]yor | um |
| Sen | sun | ||
| O | – | ||
| Biz | uz | ||
| Siz | sunuz | ||
| Onlar | lar |
Not: Fiil ünsüz ile bitiyorsa, “-yor” ekinden önce uygun şekilde “ı, i, u, ü” harflerinden biri eklenir. (Ayrıntılı bilgi aşağıda, küçük ünlü uyumu bölümünde.) Eğer fiil “a, e” harflerinden biri ile bitiyorsa, bu harfler “-yor” eki gelmeden önce “ı, i, u, ü” harflerine dönüşür:
- a ⟶ ı = ara+yor = arıyor
- a ⟶ u = kutla+yor = kutluyor
- e ⟶ i = ele+yor = eliyor
- e ⟶ ü = gözle+yor = gözlüyor
3. Gelecek zaman
Gelecek zaman kipleri, gelecekte yapılacak bir eylemi ifade eder.
Formülü şöyledir:
Fiilin kökü + Gelecek zaman eki (-ecek, -acak) + İyelik (kişi) eki
Not: Bu kipte iyelik (kişi) ekleri daima “ı” veya “i” harfi ile oluşturulur.
Örnek tablo:
| Ben | yap | acak | ım |
| Sen | sın | ||
| O | – | ||
| Biz | ız | ||
| Siz | sınız | ||
| Onlar | lar |
Not: “Yapacağım” derken “yapacak+ım” olayında “k” harfi yumuşayarak “ğ” harfine dönüşür. Aşağıda, ünsüz yumuşaması bölümünde detaylı açıklama mevcut.
Örnek tablo:
| Ben | söyle | +y+ecek | im |
| Sen | sin | ||
| O | – | ||
| Biz | iz | ||
| Siz | siniz | ||
| Onlar | ler |
Not: Ünlü ile biten fiillerde “-ecek” eki gelmeden önce “y” kaynaştırma ünsüzü gelir: “söyleyecek”.
4. Geçmiş zaman
Bu zaman kipi Türkçede yabancılar tarafından en ilginç bulunan kiptir. Çünkü Türkler olarak geçmişteki bir olayı birinden duyduysak ayrı, kendi gözlerimizle gördüysek ayrı şekillerde ifade ederiz.
a. Görülen geçmiş zaman
Bu kip, kişinin bizzat tanık olduğu bir olay için kullanılır. “-di, -dı, -du, -dü” ekleriyle yapılır. Bu ekler aşağıdaki ünsüz sertleşmesi bölümündeki kurallarına uygun olarak sertleşebilir.
Formül şu şekildedir:
Fiilin kökü + Görülen geçmiş zaman eki (-di, -dı, -du, -dü) + İyelik (kişi) eki
Örnek tablo:
| Ben | yap | tı | m |
| Sen | n | ||
| O | – | ||
| Biz | k | ||
| Siz | nız | ||
| Onlar | lar |
b. Öğrenilen (duyulan) geçmiş zaman
Kişinin bizzat tanık olmadığı, başkasından öğrendiği bir olayı ifade eder. Bu kip, “-miş, -mış, -muş, -müş” ekleriyle yapılır.
Bu kipin formülü şöyledir:
Fiilin kökü + Öğrenilen geçmiş zaman eki (-miş, -mış, -muş, -müş) + İyelik (kişi) eki
Örnek tablo:
| Ben | yap | mış | ım |
| Sen | sın | ||
| O | – | ||
| Biz | ız | ||
| Siz | sınız | ||
| Onlar | lar |
Türkçe’de Ses Uyumu ve Yaygın Hatalar
Türkçenin ses uyumunu, kipler gibi öğrenilecek ve listeden çıkarılacak bir konu olarak görmeyin. Ses uyumu ve hatta ses olayları, Türkçe serüveninizin her aşamasında karşınıza çıkar.
Türkçede ses uyumlarını ve bazı ses olaylarını içeren bir liste:
- Büyük ünlü uyumu
- Küçük ünlü uyumu
- Ünsüz sertleşmesi
- Ünsüz yumuşaması
- Ünlü düşmesi
- Ünsüz düşmesi
- Ünlü daralması
Tekrardan bu yazının sadece bir giriş dersi olduğunu hatırlatalım. Bu nedenle biz sadece genel ses uyumuna, ünsüz sertleşmesine ve ünsüz yumuşamasına bakacağız. Ancak listenin kabarık olması gözünüzü hiç ama hiç korkutmasın. Bu bahsettiğimiz üç konuyu öğrenirseniz, dilin çoğunluğunu kavramış olursunuz.
Ses uyumu
Türkçedeki ses uyumu başlı başına ayrı bir yazının konusu olabilir ancak kısaca şöyle açıklayalım. Söz konusu kelime kalın ünlüyle bittiyse, yani son hecesindeki ünlü kalın ünlülerden biriyse, o zaman o kelimeye gelen ekin ünlüsü de kalın ünlülerden biri olur.
Aynı şekilde kelimenin son hecesindeki ünlü ince ünlü ise, o kelimeye gelen ekin ünlüsü de ince ünlülerden biri olur.
Kalın ünlüler: a, ı, o, u
İnce ünlüler: e, i, ö, ü
Eklerdeki ünlüler, ekin işlevine göre farklılık gösterebilir. Örneğin, çoğul ekleri sadece “e” veya “a” harfleri ile oluşuturulur. Bu durumda:
- “Kitap+lar” (kalın ünlülerle uyumlu)
- “Ev+ler” (ince ünlülerle uyumlu)
Ünsüz sertleşmesi
Türkçede bir sözcük ünlü “fıstıkçı şahap” ifadesindeki ünsüzlerle bitiyorsa ve “b, c, d, g” gibi yumuşak bir ünsüz ile başlayan ek alacaksa, bu yumuşak ünsüzler sertleşir.
Sert ünsüzler: f, s, t, k, ç, ş, h, p
Yumuşak ünsüzler: b, c, d, g
Örnekler:
- Kitap + -cı → kitapçı
- Ağaç + -da → ağaçta
- Kitap + -da → kitapta
- Ağaç + -cı → ağaççı
Ünsüz yumuşaması
Ünsüz yumuşaması, Türkçede kelime sonundaki “p, ç, t, k” ünsüzleriyle bittiyse ve ünlü harf ile başlayan bir ek alırsa yumuşar.
p → b
ç → c
t → d
k → ğ veya g
Örnekler:
- Kitap + -ı → kitabı
- Ağaç + -ı → ağacı
- Tokat + -ı → tokadı
- Renk + -i → rengi
Günlük Türkçe
Köklü bir dil olan Türkçe, bol bol kültürel referanslara sahiptir, esnektir ve olasılıklarla doludur. Özellikle Türkçenin günlük konuşma dili, yazı diline kıyasla çok esnek olabilir.
Buna şöyle bir örnek verelim:
“Ne yapıyorsun?” yerine “N’apıyorsun?”
“Geleceğim” yerine “Gelicem” demek günlük dilde konuşurken sıkça kullanılır.
Unutmayın, bunlar sadece konuşmada kullanılır. Yazı dili her zaman için sabittir. Buradan da şunu çıkarabiliriz ki Türkçeyi konuşurken hata yapmamak zor ama anlaşılmak oldukça kolay.